In 2020 kwam ik in aanraking met de Identiteitgeoriënteerde Psychotraumatheorie (IoPT) van dr. Franz Ruppert. Ik kwam op het spoor van deze methode via een supervisiegenoot uit het systemisch werk. Ik liep al een tijdje vast in het doorbreken van mijn eigen patronen en de patronen in de taaksystemen waarmee ik werkte en had behoefte aan nieuwe manieren, aanvullend op het systemisch werk, om nog beter te begrijpen wat patronen precies willen zeggen. Waarom zijn ze er? En waarom gaan ze niet altijd weg als ze eenmaal herkend en erkend zijn? Het ontbrekende puzzelstukje vond ik in het driedelig traumamodel van Franz Ruppert over fragmentatie van de psyche na het doormaken van ingrijpende en overweldigende gebeurtenissen. De verbinding met de eigen identiteit gaat verloren. Hetzelfde fenomeen zag ik in organisatiesystemen. Hoe werkt dit precies?
Autonomie en identiteit
De IoPT methode is ontstaan vanuit de ervaringen met familieopstellingen uit het systemisch werk en gaat over autonomie en identiteitsontwikkeling met als kernvraag: wie ben ik? wat wil ik? De methode en theorie zijn door traumadeskundige Prof. Dr. Franz Ruppert ontwikkeld op basis van dertig jaar onderzoek en praktijkervaring als psycholoog en vrijgevestigd psychotherapeut. De IoPT theorie maakt inzichtelijk hoe ervaringen in het leven ons vormen tot wie we zijn. In eerste instantie in relatie tot de moeder en later tot de vader. Hoe ben je verwelkomd? Kon je er zijn met je eigen behoeften? Werd je beschermd? Hoe je ouders met je omgingen bepaalt in belangrijke mate hoe je jezelf neerzet in de wereld en hoe je relaties aan gaat. Het beïnvloedt het vermogen om een gezonde balans te ontwikkelen tussen nabijheid en afgrenzing.
Splitsing van de psyche
Een kind wil gezien en gewaardeerd worden om wie het is, niet om wat het van de ouders moet zijn of moet doen. Het heeft liefde en nabijheid nodig, van de moeder en daarna van de vader. Als deze basisbehoefte vroeger niet werd beantwoord, of soms wel en soms niet, gaat het kind zich afzetten of zich terugtrekken totdat het ervaart dat het geen zin heeft en het niet anders kan dan de eigen behoeften opgeven. Het kind is afhankelijk en kan niet overleven zonder de liefde van de ouders. Het moet zich opsplitsen om de bewuste of onbewuste afwijzing van de moeder en wellicht ook van de vader, te kunnen overleven. Het is een traumatische ervaring die door de psyche wordt afgesplitst. De pijn van de afwijzing 'verdwijnt' naar het onbewuste. De eenheid in de psyche gaat verloren. Deze splitsing van de psyche als gevolg van trauma is de kern van IoPT.
Traumadelen
Trauma betekent letterlijk lichamelijk of psychische verwonding. Het is een ervaring waarin iemand zo hulpeloos en onmachtig is dat het niet lukt om de ondraaglijke, overweldigende ervaring in de realiteit te verwerken (I.G.M. van der Pol, 2019). De onverdraaglijke gevoelens worden afgesplitst naar het onbewuste. Dit kan al gebeuren vanaf zeer jonge leeftijd of zelfs in de baarmoeder als er nog geen ik-besef is. Om de overweldiging en onverdraaglijkheid te overleven, splitst de psyche van het kind zich op. De innerlijke eenheid gaat verloren. Vanaf dan voelt het alsof het uit verschillende delen bestaat. Als volwassene ervaar je op het ene moment rust en verbondenheid en het volgende moment ineens angst, onmacht, boosheid of verdriet, of je voelt weinig tot niets. Zolang de 'bevroren' herinneringen aan de traumatische gebeurtenis(sen) niet zijn (h)erkend, kunnen ze plotseling worden getriggerd bijvoorbeeld door een geluid, een blik of een aanraking. De getraumatiseerde delen blijven op deze manier onbewust invloed uitoefenen. Ze willen erkend worden.
"Je lijf weet wat jij vergeet"
Overlevingsdelen
Naast het traumadeel zijn er in de psyche - en ook in systemen - overlevingsdelen aanwezig. Deze delen doen er alles aan om de onverdraaglijke en overweldigende gebeurtenissen en gevoelens af te schermen. De overlevingsdelen ontwikkelen talloze manieren om de afgesplitste gebeurtenissen en gevoelens buiten het bewustzijn te houden. Ze maken bijvoorbeeld de werkelijkheid mooier dan die is, willen alles begrijpen, storten zich op werk, praten veel, leggen de verantwoordelijkheid bij anderen neer, rationaliseren, zijn perfectionistisch en/of je stoppen met voelen. Dit gebeurt vanuit het menselijke mechanisme om de harde realiteit te willen vermijden en pijn uit de weg te gaan. De overlevingsmechanismen zijn als dikke beschermingsmuren en hebben de taak ervoor te zorgen niet opnieuw overweldigd te worden. Ooit waren ze noodzakelijk en de enige manier om door te kunnen leven in de storm van onverdraaglijkheid en overweldiging. Op lange termijn zijn ze disfunctioneel, roepen de overlevingsdelen stress op en belemmeren ze een gezonde ontwikkeling.
Gezonde delen
Het derde deel in de psyche zijn de gezonde delen. Deze delen willen de realiteit onder ogen komen en erkennen. Ze staan voor het deel in de psyche dat ongeschonden is gebleven, wat er ook gebeurd mag zijn. Ieder mens en ieder systeem heeft dit gezonde deel in zich. De gezonde delen hebben als kenmerk dat ze verbonden, nieuwsgierig en creatief zijn en in staat om de realiteit open waar te nemen. Het zijn ook de delen die in staat zijn om vertrouwen te hebben in anderen, omdat zij vertrouwen hebben in zichzelf. Gezonde delen hebben de mogelijkheid om te reflecteren en zijn bereid de verantwoordelijkheid te dragen voor de gevolgen van eigen daden. Deze delen willen de waarheid erkennen en zich ontwikkelen. De overlevingsdelen in de psyche vragen echter zoveel energie dat ze verbinding met de gezonde delen in de weg staan. Om meer verbinding mogelijk te maken met de gezonde psychische structuur is het daarom noodzakelijk de overlevingsdelen te ontmaskeren en de pijn die ze willen afschermen, alsnog te verwerken en integreren.
Splitsing in organisatiesystemen
Splitsing in de psychische structuur komt ook voor in systemen. Daar is hetzelfde mechanisme actief. Ook hier valt de eenheid uit elkaar na het doormaken van ingrijpende gebeurtenissen die zo overweldigend zijn dat ze niet in de realiteit kunnen worden verwerkt. Er ontstaan eilanden en subgroepen in het systeem die er alles aan doen om het noodzakelijke werk te kunnen voortzetten. Deze fragmentatie gaat ten koste van aandacht voor het gezamenlijke doel. Alle energie richt zich op overleving. Het systeem, en de mensen daarbinnen, ontwikkelen allerlei strategieën om de afgesplitste gevoelens te onderdrukken. Het zijn de overlevingsdelen in het systeem die de werkelijkheid ontkennen, deze mooier maken dan die is, gaan rationaliseren, perfectionistisch worden, veel praten, de verantwoordelijkheid bij anderen leggen, snel voorwaarts willen, stoppen met voelen etc. Deze strategieën zijn er om niet te bezwijken onder de angst en machteloosheid die ingrijpende gebeurtenissen oproepen en het noodzakelijke werk te kunnen voortzetten.
"Organisaties zijn sociale, levende organismen die schade op kunnen lopen, net als mensen" (Phillipe Bailleur)
(Zelf)regulatie
Het effect is dat het systeem steeds meer patronen en dynamieken ontwikkeld om te kunnen overleven. In de wereld van systeemdenken en systemisch werk probeert men deze patronen te doorbreken. Dat begint met erkenning geven. Vanuit de erkenning voor hoe het ooit was, waar vandaan excuses ontvangen kunnen worden, kan het systeem herstellen en patronen loslaten. Dat is het credo. Echter, in mijn werk heb ik meermaals meegemaakt dat ondanks erkenning, patronen vroeg of laat terugkeerden. Vanuit de IoPT theorie is erkenning dan ook meer dan het woorden geven aan hoe het ooit was. De erkenning die helend is gaat over verwerking van de afgesplitste gebeurtenissen en gevoelens. Dat betekent voelen hoe het was, vanuit de realiteit van nu. Dit is misschien wel de spannendste stap in het proces. De afgesplitste onmacht, boosheid en verdriet zitten in de vezels van het systeem en in de vezels van het lijf. Met het hoofd kun je misschien begrijpen wat er is gebeurd, je kunt het vanuit ratio niet integreren. Mensen zijn empathische wezens die pijn verwerken via de gevoelslaag. Om die stap te kunnen zetten zijn voldoende gezonde delen nodig die kunnen dragen wat het systeem is overkomen. Integratie begint dan ook met (zelf)regulatie. zodat er voldoende draagkracht in het systeem beschikbaar is om de onverdraaglijke gevoelens te kunnen verwerken. In IoPT gaat de verwerking daarom stap voor stap gaat en begint met jezelf en het systeem serieus nemen.